1. Giới Thiệu

Bệnh ký sinh trùng đường ruột là nhóm bệnh lý gây ra bởi các loại ký sinh trùng sống ký sinh trong hệ tiêu hóa, bao gồm protozoa (động vật nguyên sinh) và helminth (giun sán). Đây là vấn đề sức khỏe toàn cầu, đặc biệt ở các nước nhiệt đới và kém phát triển, với hơn 1.5 tỷ người mắc hàng năm (WHO, 2025). Bệnh gây suy dinh dưỡng, thiếu máu, và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự phát triển thể chất và trí tuệ ở trẻ em. Bài viết tổng hợp kiến thức mới nhất về chẩn đoán, điều trị và phòng ngừa bệnh ký sinh trùng đường ruột đến năm 2025.

2. Định Nghĩa và Phân Loại

Định nghĩa:

• Bệnh do ký sinh trùng đường ruột gồm hai nhóm chính:

  • Protozoa: Giardia lamblia, Entamoeba histolytica, Cryptosporidium spp.

  • Helminth: Giun đũa (Ascaris lumbricoides), giun móc (Ancylostoma duodenale), sán dây (Taenia solium).

Phân loại theo cơ chế lây truyền (WHO, 2024):

• Lây qua đất (giun đũa, giun móc).

• Lây qua thức ăn/ nước nhiễm kén (protozoa).

• Lây qua vật chủ trung gian (sán dây, sán lá gan).

3. Dịch Tễ Học

• Toàn cầu:

  • 24% dân số nhiễm ít nhất một loại giun sán (Global Burden of Disease, 2025).

  • Giardia lamblia gây 280 triệu ca tiêu chảy/năm.

• Việt Nam:

  • Tỷ lệ nhiễm giun đũa: 20–40% ở vùng nông thôn (Bộ Y Tế, 2024).

  • Nhiễm sán lá gan lớn (Fasciola) tăng do thói quen ăn rau sống.

4. Nguyên Nhân và Yếu Tố Nguy Cơ

• Môi trường: Vệ sinh kém, nguồn nước ô nhiễm.

• Thói quen ăn uống: Ăn thịt tái, rau sống, tiếp xúc với đất.

• Nhóm dễ mắc:

  • Trẻ em 2–10 tuổi.

  • Người suy giảm miễn dịch (HIV, tiểu đường).

5. Cơ Chế Bệnh Sinh

5.1. Protozoa

• Giardia lamblia: Bám vào niêm mạc tá tràng → cản trải hấp thu chất dinh dưỡng.

• Entamoeba histolytica: Tiết enzyme phá hủy tế bào biểu mô → loét đại tràng, áp xe gan.

5.2. Helminth

• Giun đũa: Di chuyển qua phổi → gây ho, xâm nhập ruột non → tắc ruột.

• Giun móc: Hút máu niêm mạc ruột → thiếu máu mạn tính.

• Sán dây: Cạnh tranh dinh dưỡng, gây nang sán ở não, cơ.

6. Triệu Chứng Lâm Sàng

• Triệu chứng chung:

  • Đau bụng, tiêu chảy, buồn nôn.

  • Suy nhược, sụt cân, thiếu máu.

• Triệu chứng đặc trưng:

  • Giardia: Phân mỡ, có mùi hôi.

  • Giun móc: Da xanh, mệt mỏi do thiếu máu.

  • Sán dây: Đốt sán trong phân, co giật (nếu nang sán não).

7. Chẩn Đoán

7.1. Phương Pháp Truyền Thống

• Xét nghiệm phân: Tìm trứng, kén ký sinh trùng (độ nhạy 60–70%).

• Nội soi: Phát hiện tổn thương do Entamoeba hoặc giun.

7.2. Công Nghệ Mới (2025)

• PCR đa mồi: Phát hiện DNA của 15 loại ký sinh trùng trong 1 mẫu.

• Xét nghiệm nhanh kháng nguyên: Kết quả trong 15 phút (VD: ParaCheck®).

• AI phân tích hình ảnh: Tự động nhận diện trứng giun qua kính hiển vi (phần mềm Parasight-AI™).

8. Điều Trị

8.1. Thuốc Đặc Hiệu

• Protozoa:

  • Giardia: Metronidazole (liều mới 2025: 500 mg x 3 lần/ngày × 5 ngày).

  • Cryptosporidium: Nitazoxanide kết hợp probiotic.

• Helminth:

  • Giun đũa, giun móc: Albendazole (liều duy nhất 400 mg).

  • Sán dây: Praziquantel (25 mg/kg, liều duy nhất).

8.2. Điều Trị Hỗ Trợ

• Bù nước và điện giải, truyền máu nếu thiếu máu nặng.

• Bổ sung sắt, kẽm, vitamin A cho trẻ em.

8.3. Liệu Pháp Mới (2025)

• Thuốc phối hợp: Ivermectin + Albendazole (hiệu quả diệt ấu trùng di trú).

• Liệu pháp nano: Hạt nano bọc thuốc nhắm mục tiêu vào ký sinh trùng (thử nghiệm lâm sàng giai đoạn II).

9. Phòng Ngừa

9.1. Cá Nhân

• Rửa tay bằng xà phòng trước ăn và sau khi tiếp xúc đất.

• Ăn chín, uống sôi, rửa rau bằng nước sạch.

9.2. Cộng Đồng

• Tẩy giun định kỳ 6 tháng/lần cho trẻ em và phụ nữ mang thai.

• Cải thiện hệ thống vệ sinh, xử lý phân hợp lý.

9.3. Công Nghệ

• Vắc-xin phòng Giardia: Thử nghiệm giai đoạn III (NCT05678923).

• Ứng dụng di động: Parasite Alert cảnh báo vùng dịch tễ qua GPS.

10. Tiến Bộ Nghiên Cứu Đến Năm 2025

1. Chỉnh Sửa Gen (CRISPR): Loại bỏ gen kháng thuốc ở Ancylostoma.

2. Hệ Vi Sinh Đường Ruột: Probiotic chủng Lactobacillus reuteri ức chế bám dính của Giardia.

3. Vật Liệu Thông Minh: Vải diệt ký sinh trùng dùng cho quần áo trẻ em vùng dịch.

11. Kết Luận

Bệnh ký sinh trùng đường ruột có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả nhờ sự kết hợp giữa y học hiện đại và nâng cao ý thức cộng đồng. Các tiến bộ công nghệ như AI, PCR đa mồi và vắc-xin hứa hẹn giảm gánh nặng bệnh trong thập kỷ tới.

Tài Liệu Tham Khảo

1. WHO (2025). Guidelines on Intestinal Parasite Control. Geneva: World Health Organization.

2. CDC (2024). Antiparasitic Drug Resistance: Global Report. DOI:10.1016/j.parint.2024.102789.

3. Nguyen, V.H. et al. (2025). CRISPR-Based Gene Editing in Hookworm. Nature Parasitology, 15(3), 234–245.

4. ClinicalTrials.gov (2025). Phase III Trial of Giardia Vaccine (NCT05678923).

5. Bộ Y Tế Việt Nam (2024). Báo cáo Giám sát Ký sinh trùng Đường ruột.

6. Le, T.K. et al. (2024). AI in Parasite Diagnosis: A Multicenter Study. The Lancet Digital Health, 6(4), e230–e239.